***
Każdego roku setki badaczy ruszają na przygodę życia. Jednak tylko niewielu z nich wraca z tego boju z tarczą, a nie na tarczy. Większość wykopalisk archeologicznych to bardzo mozolna praca. Ilekroć zapada decyzja o rozpoczęciu prac terenowych, trzeba je poprzedzić długimi przygotowaniami merytorycznymi. To dni, a nawet tygodnie rozpoznania, zgłębiania źródeł i gromadzenia literatury, które mogłyby rzucić światło na kolejne badania. Choć skarby mogą być ukryte w najdalszych krańcach świata, nie sposób omówić je wszystkie, dlatego na potrzeby artykułu trzeba wybrać przykłady.
Rozczarowujące sensacje
Ileż to razy podawano fascynujące informacje, które pozwalały uwierzyć, że za chwilę badacze w jakimś miejscu na świecie dokonają spektakularnego odkrycia, a potem… Nic się nie działo. Co najwyżej odkrywano jakąś przestrzeń i kilka mało fascynujących dla ogółu zabytków. Poza specjalistami w dziedzinie, większość marzy o odkryciach złotej biżuterii, zachwycających artefaktów, bogactwa dawnych pokoleń. Zbiór ceramiki albo jakieś drobne przedmioty życia codziennego nie są tym, co większość pragnie oglądać.
Po zachwycającym odkryciu grobowca Tutanchamona w 1922 roku zaostrzył się apetyt badaczy na kolejne odkrycia. Za każdym razem, kiedy pojawia się w mediach wiadomość o możliwości dokonania rewolucyjnego odkrycia archeologicznego, większości z nas oczy świecą się na myśl o złotych skarbach, nienaruszonych pochówkach. Spojrzenie w twarz zmarłego, który nie był przez nikogo widziany od tysięcy lat to kolejna kwestia, która intryguje zarówno badaczy, jak i fascynatorów historii. Tylko że w praktyce często groby były obrabowane już w starożytności, a całość znaleziska nie wydaje się być godna uwagi na tyle, aby rozgrzewała krew w żyłach.
***
Czy jest jeszcze możliwe znalezienie skarbów tak atrakcyjnych wizualnie, że nawet laicy oszaleją na ich widok? Z pewnością tak. Jednym z przykładów takich spektakularnych odkryć jest znalezisko z Sakkary. Najpierw odkryto tam piramidę władcy imieniem Teti oraz piramidę królowej z okresu Starego Państwa. Poza tym odnaleziono najpierw 50, a potem 300 sarkofagów z okresu Nowego Państwa. Kilkaset nieograbionych w większości pochówków datowanych na okres XVI – XI w. p. n.e. teoretycznie powinno zafascynować świat, ale tak się nie stało. Aby odkrycie stało się medialne, zwykle musi dotyczyć kogoś znanego z kart historii.
Czy uda się znaleźć grobowiec Aleksandra Wielkiego?
Doskonałym przykładem w tej kwestii jest historia grobowca Aleksandra Wielkiego. Jego miejsce pochówku chciałby znaleźć chyba każdy badacz starożytności. Słynny macedoński władca, którego bogate życie trwające zaledwie niemal 33 lata, stał się legendą nie tylko z uwagi na osiągnięcia i spuściznę. Jedną z najbardziej rozpalających wyobraźnię opowieści jest właśnie ta o jego zaginionym grobowcu. Zwykle macedońskie grobowce jego czasów zawierają szkielety, ale w przypadku Aleksandra mogło być inaczej. Wiele wskazuje na to, że wzorem egipskich faraonów został on zmumifikowany, a jego dostojna zastygła w pośmiertnym stężeniu twarz wciąż czeka na odkrycie.
Istnieje wiele teorii, gdzie grobowiec Aleksandra mógłby się znajdować, ale źródła historyczne wskazują Aleksandrię w Egipcie. Choć starożytni pisarze opowiadali o wizytach w jego grobowcu zarówno Juliusza Cezara, jak i Oktawiana Augusta, a nawet cesarza Kaliguli, badacze wciąż poszukują miejsca spoczynku legendarnego króla w różnych miejscach. Wszystko wskazuje na to, że został on pochowany w grobowcu znanym z języka greckiego jako Soma. Znajdował się w jednym z centralnych punktów miasta i był nieustannie celem pielgrzymek. W późnej starożytności wierzono, że Aleksander przynosi szczęście, a odwiedzenie jego grobowca pozwala na proszenie macedońskiego władcy o pomoc w rozmaitych sprawach.
***
Kiedy w 2014 roku w greckim Amphipolis odkryto ogromny grobowiec z epoki Aleksandra, wiele osób na całym świecie zaczęło wyobrażać sobie, że w centralnej komorze grobowej spoczywa on sam. Okazało się jednak, że nie ma tam ciała Aleksandra, ale być może są jego krewni i ukochany kompan Hefajstion. Świadczy o tym fakt, że wśród znalezionych szczątków znaleziono prochy i inskrypcję z jego imieniem, a ze starożytnych kronik wiadomo, ze Hefajstion został skremowany. Obok tych szczątków znaleziono szkielet około 60-letniej kobiety, co według odkrywców może wskazywać na matkę Aleksandra, królową Olympias. W tym samym grobowcu pochowano też niemowlę i dwóch mężczyzn w wieku 35-45. Choć samo znalezisko było spektakularne, a zdobienia grobowca zachwycające, to brak szczątków Aleksandra ujął mu prestiżu. Spodziewano się czegoś jeszcze bardziej wyjątkowego.
Skąd pomysł na to, że grobowiec Aleksandra mógłby być pełen skarbów? Wgląd w to, co mogłoby się znajdować w jego miejscu pochówku daje odnaleziony grobowiec jego ojca – Filipa II Macedońskiego. Wystarczy spojrzeć na jego grobowiec zlokalizowany w miejscowości Vergina, aby wyobrazić sobie jak mogłoby wyglądać miejsce spoczynku jego syna.
***
O znalezieniu grobowca Aleksandra Wielkiego marzy też badaczka Pepi Papakosta, która przeczesuje sukcesywnie kolejne sektory Aleksandrii. Wierzy, że idąc za poszlakowymi rzymskimi opisami w końcu dotrze do miejsca, gdzie kiedyś stała Soma. Ale teorii o lokalizacji grobowca jest więcej. Przez wieki pojawiały się takie nazwy jak Babilon, Memfis, oaza Siwa i wiele innych. Gdziekolwiek znajduje się w tej chwili to, co zostało z grobowca Aleksandra Wielkiego, ktokolwiek go znajdzie, stanie się słynny na wieki.
Dlaczego to takie trudne?
Aby odkrywać zapomniane historie sprzed wieków, a nawet tysiącleci, trzeba wielu lat badań na źródłach pisanych i niepisanych (czyli np. przedmiotów). Wiele bezcennych źródeł zostało utraconych bezpowrotnie. Dobrym przykładem na destrukcję dokumentów jest np. zniszczenie starożytnych bibliotek. Wraz z utratą choćby jednej, słynnej Biblioteki Aleksandryjskiej, zniknęła na zawsze wiedza pokoleń badaczy, którzy gromadzili się w Aleksandrii i tworzyli niezwykłe dzieła. Miasto, które było dawną stolicą Ptolemeuszy (dynastii, z której pochodziła Kleopatra VII, ostatnia królowa Egiptu), słynęło z ogromnej otwartości na badaczy rozmaitych dziedzin. W bibliotece tej znajdowały się też plany starożytnego miasta, projekty architektoniczne.
Kathleen Martinez, prawniczka z Dominikany, zasłynęła wiele lat temu jako badaczka, która ogłosiła swoje poszukiwania grobowca Kleopatry. Od wielu sezonów przekopuje teren Taposiris Magna, szukając śladów ostatniej władczyni Egiptu. Choć w tym miejscu znaleziono m.in. zespół pochówków ulokowanych tak, że zmarli mają twarze zwrócone w stronę świątyni, gdzie mógł zostać pochowany ktoś wyjątkowy, a także monety i drobne artefakty, wciąż pozostaje niedosyt. Nawet niedawne odkrycie długiego tunelu przynosi więcej głodu kolejnych, jeszcze bardziej spektakularnych znalezisk, niż zaspokojenia ciekawości.
***
Trwa oczekiwanie, które trawi wyobraźnię wielu ludzi. Zdaje się, że to największe piękno badań historycznych – czekanie na ten moment, kiedy z piasku lub spod wody, z miejsca, gdzie od dawna nie dochodzi światło, wyłania się coś, co nazwiemy skarbem.
Bibliografia:
N. Saunders, Tajemnica grobowca Aleksandra Wielkiego, 2007
Z. Hawass, Secrets from the sand, 2011
F. Goddio, Cleopatra: The Search for the Last Queen of Egypt, Goddio, 2010
A. Chugg, The Identity of the Occupant of the Amphipolis Tomb Beneath the Kasta Mound, Macedonian Studies Journal, Volume II, Issue 1, 2021
A. Chugg, The Quest for the Tomb of Alexander the Great, 2007
P. Green, Aleksander Wielki, 2004
https://www.theamphipolistomb.com/
