Człowiek od początku swego istnienia obserwował świat przyrody i relacje jakie tworzy z przyrodą. Podporządkowywał cechy gatunkom roślin i zwierząt i wykorzystywał to później w krótkich wypowiedziach, które stanowiły o ich istocie. Ale czy zawsze trafnie związek frazeologiczny odzwierciedlał zachowanie roślin i zwierząt? Raczej nie. Myślę, że w wielu przypadkach niesłusznie tym pozaludzkim istotom są przypinane łatki. Przykładem może być chociażby świnia. Obrywa się także psom. Prześledźmy zatem jak używany przez nas język wpływa na postrzeganie zwierząt. Zgodnie bowiem z prawem relatywizmu językowego, używany przez nas język wpływa na nasz sposób myślenia i zachowania. Na szczęście zmiany społeczne, polityczne, przyrodnicze powodują, że frazeologizmy nabierają nowego znaczenia i ulegają modyfikacjom.
Trochę historii
Związki frazeologiczne to dokumenty życia. Stanowią świetną bazę kultury obyczajowo-społecznej minionych epok, doświadczenia danej społeczności, zmiany kulturowe, wierzenia, zwyczaje.
Znajdziemy je w dawnych tekstach , w idiomach, archaizmach leksykalnych, słowotwórczych. Źródłem ich pochodzenia są: mitologia, Biblia, historia, literatura i codzienne życie. Współcześnie wzbogacone zostały o media, internet, wypowiedzi znanych osób. Nadal jednak stare frazeologizmy funkcjonują i mają się dobrze. Człowiek nadał nazwy roślinom i zwierzętom. Weszły one też do naszego języka. Prawie każdy gatunek ma swoje w nim odzwierciedlenie. Czasem sformułowania mają pozytywny przekaz, a czasem negatywny. Często niesłuszny. Zacznijmy zatem od psa.
Pies
Mówi się, że pies to najwierniejszy przyjaciel człowieka. Szanujemy i kochamy psy, dbamy o nie, karmimy, chodzimy nawet z nimi do fryzjera. To skąd tyle pejoratywnych skojarzeń z psem?
Otóż pies od dawien dawna był zwierzęciem służebnym. Do dziś na wsiach pies ma rolę obrońcy gospodarstwa. Ma pilnować domu przed intruzami. Dawniej nikt go nie przytulał. W obliczu trudów codziennego życia nie było miejsca na głaskanie i sentymenty. Pies miał za tę przysłowiową michę być naszym stróżem. Stąd też dobrze nam znane „pieskie życie” – nędzne, pełne wyrzeczeń, „traktować kogoś jak psa” – traktować kogoś lekceważąco, „zbić jak psa”, „pieska pogoda” – brzydka pogoda, „łżeć jak pies” – kłamać jak pies, „psubrat”, „sukinsyn”, „żyć jak pies z kotem” – gdy żyjemy z kimś w konflikcie, „pies na baby” – gdy mówimy o podrywaczu, a nawet „kanalia” (pochodzi od łacińskiej nazwy psa – canis).
Kot
Kolejny przedstawiciel związków frazeologicznych to kot. Co prawda dawniej przedstawiciele tego gatunku miały bliskie kontakty z ludźmi. Już 4000 lat temu p.n.e. kot został udomowiony w Nubii, do Egiptu został sprowadzony około 2000 lat p.n.e. Darzono go szacunkiem, był otoczony czcią.
Z piedestału kot został strącony w okresie średniowiecza, a to za sprawą swojej chytrości i zdrady. Stał się symbolem ciemności i grzechu. Do dziś przecież omijamy czarnego kota. Koty wzbudzały strach dzięki swym oczom, świecącym w ciemności, nocnego życia, bezszelestnego poruszania się, indywidualizmu, bo przecież kot chodzi własnymi ścieżkami. Uważano, że ten przedstawiciel kotowatych ma magiczną moc przez sam swój wygląd (koci ogon, pazur, serce, które wchodziły dawniej w skład leków). Powiedzenie: „kupować kota w worku” pochodzi z XIII wieku i oznacza, że kupuje się coś pochopnie, bez wcześniejszego sprawdzania. Nie bez znaczenie jest frazeologizm „ganiać/latać jak kot z pęcherzem”, czyli gwałtownie i nerwowo się poruszać z miejsca na miejsce. Dawniej bawiono się tak, że do kociego ogona przywiązywano wysuszony rybi pęcherz wypełniony grochem, który wydawał dźwięki przy każdym jego ruchu. Kot koniecznie chciał się pozbyć przedmiotu, by uciec przed wywołanym przez niego hałasem, a im więcej wykonywał ruchów, tym pęcherz więcej wydawał dźwięków.
„Kot zawsze spada na cztery łapy” znaczy tyle, że ktoś ma spryt i z każdej, nawet trudnej sytuacji wyjdzie cało, a nawet z korzyściami. W obecnych czasach ten slogan zyskuje na znaczeniu, podobnie jak „nie kupuj kota w worku”, które często jest wykorzystywane w reklamach, promujących program bezpiecznych zakupów, ale też w polityce – posłużył do oceny rządowego elementarza. W lokalnej gazecie Bydgoszczy – Express bydgoski z dnia 13 czerwca 2005 r. można było przeczytać na temat walki szkół policealnych o kandydatów. Nagłówek tego artykułu brzmiał: „Nie kupować kota w worku”.
Koń
Najpopularniejszy frazeologizm związany z koniem to „zjeść konia z kopytami”, świadczy prawie jak o „wilczym głodzie”, „koń by się uśmiał” , kiedy mówimy o czymś bezsensownym, a tak naprawdę koń pokazując zęby ziewa, ogier szczerząc zęby szuka zapachu klaczy, a rży, bo woła inne konie.
Kolejne powiedzenie to „darowanemu koniowi nie zagląda się w zęby”, a powinno, gdyż większość problemów stomatologicznych koni jest niezauważalna. Weterynarz raz na rok powinien sprawdzać stan końskiego uzębienia. Mówimy też o „końskich zalotach”, gdy ktoś przekracza granice cielesne drugiej osoby. „Znamy się jak stare, łyse konie” ten frazeologizm mówi o długiej znajomości i poznaniu naszych zalet i wad. A jak się czujemy dobrze w czyimś towarzystwie to mówimy, że z tą osobą „można konie kraść”.
Świnia
Chyba najwięcej łatek przypisuje się świni. „Jeść jak świnia”, „brudny jak świnia”, „spocony jak świnia”, ”gruby jak świnia”, „brudno jak w chlewie”, „pijany jak świnia”. Nic mylnego. To inteligentne zwierzę, jakim jest świnia, jest bardzo czystym zwierzęciem, jeśli stworzy się mu odpowiednie warunki. Jeśli ma odpowiednią przestrzeń świnia dokonuje jej podziału na część do spania, jedzenia i załatwiania potrzeb fizjologicznych. Świnie się nie pocą i nie są grube, gdy zapewni im się szczęśliwe życie. Jednak człowiek hodujący świnie na skalę przemysłową nie dba o jej prawidłowy rozwój, tylko o masę.
Mówi się, że ktoś zachował się jak świnia, czyli nieetycznie wobec kogoś. A to zwierzę hodowlane wbrew pozorom jest bardzo empatyczne i troskliwe. Same świńskie oczy podobne są do ludzkich, a niektórzy mówią nawet, że świnie potrafią płakać.
Wilk
Wilk w rozumieniu dawnych Słowian obdarzony był łaską niebios i ogromnym apetytem. Stąd też znane nam powiedzenie: „wilczy głód”, czy być „głodnym jak wilk” Łaska niebios usprawiedliwiała niejako wilka, że kiedy był głodny miał prawo zjeść wszystko, nawet czarta. To potrawa ciężkostrawna i po niej wilk „biesi się”, czyli wpada w złość, dlatego wilkowi dla spokoju należy wybaczyć porwanie marnej kozy. „Rzucić się na coś jak wygłodniały wilk” ma swoje uzasadnienie, bo zwierzę potrafi zjeść do 10 kg mięsa na raz. Kolejny frazeologizm to „nie wywołuj wilka z lasu” , czyli nie mówić o rzeczach zakazanych, a zaraz potem nasuwa się powiedzenie „o wilku mowa, a wilk tuż”.
Słoń
Słonie, mimo swoich rozmiarów, są bardzo zwinne. Poruszają się cicho i majestatycznie, dzięki miękkim podeszwom stóp, na których ich ogromne ciało równomiernie się rozkłada. Słoń prawie nie zostawia śladów na twardej ziemi. To skąd powiedzenie „słoń w składzie porcelany”? Czy „z wdziękiem słonia”? Może to ogólna fizjonomia i ciężar ciała miały wpływ na to powiedzenie. Mimo wszystko słoni nie można traktować jako zwierzęta otyłe, gdyż poziom ich tkani tłuszczowej to zaledwie 8,5 % tłuszczu u samca, u samicy 10%. Dla porównania tkanka tłuszczowa u ludzi to ok. 18,5% tłuszczu.
Ptaki
Często na kogoś głupiego mówimy, że ma „ptasi móżdżek”, co jest bardzo krzywdzące dla tych zwierząt. Ptaki bowiem potrafią być inteligentne. Umieją liczyć, planować, rozpoznają ludzi po twarzach. Przysłowiowa „głupia” gęś posiada jeden z najwyższych współczynników inteligencji wśród ptaków, plasując się na drugim miejscu zaraz po papugach.
Powiedzenie: „jeść jak wróbelek” to nic mylnego. Może wróbelek jest mały, ale potrafi zjeść nawet połowę tego, ile waży.
Kolejny frazeologizm to „kurza pamięć” – czyli słaba pamięć. Prawdopodobnie kury nie mają wcale takiej złej pamięci. Potrafią zapamiętać historię swojego stada nawet do 6 miesięcy wstecz. Ponadto pamiętają i rozpoznają swoje towarzyszki nawet po dłuższej rozłące.
Ładunek emocjonalny komunikatu, intencja wyrażona w postaci związku frazeologicznego nadaje wypowiedzi charakter dobitny, konkretny. Pozwala przekazać emocje, humor, sarkazm, przekazywanie treści w sposób zakamuflowany. Obecność tego typu wypowiedzi wzbogacają język, komunikat jest wyraźny i bardziej precyzyjny. Jest jeden warunek. Korzystanie z tego typu wypowiedzi wymaga znajomości języka, tradycji, wiedzy na jego temat, co można wyrazić za pośrednictwem związku frazeologicznego. Ta wiedza wpływa na kształtowanie określonych postaw ludzi i ich zachowanie, decyzje i sposób myślenia. Należy wspomnieć, że język jest tworem żywym, podlegającym ciągłym modyfikacjom i w dobie rozszerzającej się wiedzy na temat zwierząt, ich uczuć, zachowań – zmienia się też nas stosunek do nich. Darzymy miłością nasze zwierzęta, są częścią naszego życia i towarzyszą nam od zarania dziejów. Dla naszych pupili jesteśmy w stanie zrobić wszystko, by były radosne, zdrowe i czuły się kochane. Obserwujemy ptaki, hodujemy zwierzęta i możemy już dziś dużo powiedzieć na temat ich budowy i sposobu zachowania. Może z racji tego, że nasz język ewaluuje i ulega modyfikacjom, sposoby naszych wypowiedzi i stosowanie związków frazeologicznych zmieni nasz stosunek do zwierząt i zamiast „głupia gęś”, powiemy „mądra gęś”. Pamiętajmy bowiem, że nasi mniejsi bracia potrzebują szacunku i miłości, bo one nas też kochają.
Więcej o kulturze znajdziecie tutaj.
